سد هرجاب کردان

مقدمه

پروژه ساخت سد هرجاب در بالادست رودخانه رودخانه کردان در استان استان البرز یکی از طرح‌های مهم تأمین منابع آب، کنترل سیلاب و تقویت سفره‌های زیرزمینی در منطقه محسوب می‌شود. با افزایش تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌های مؤثر و خطرات سیلابی، اجرای چنین پروژه‌هایی اهمیت بسیار ویژه‌ای پیدا کرده است. شناخت دقیق اهداف، وضعیت فعلی، چالش‌ها و تأثیرات سد هرجاب، برای برنامه‌ریزان شهری، مهندسین عمران، محیط‌زیستی‌ها و عموم مردم ضروری است.

اهداف و ضرورت اجرای سد هرجاب

یکی از اهداف اصلی این پروژه، کنترل سیلاب‌های فصلی در حوضه رودخانه کردان است. به عنوان مثال، در فروردین‌ماه چند سال گذشته، وقوع سیلاب با دبی حدود ۱۷۰ متر مکعب بر ثانیه در رودخانه کردان سبب تخریب بخشی از دیواره مسیر و جاده قدیم هشتگرد شد. 
سد هرجاب علاوه بر این، نقش مهمی در جمع‌آوری روان‌آب‌ها، تأمین آب شرب شهر هشتگرد و تقویت سفره‌های زیرزمینی دارد.  در این راستا، طرح تغذیه مصنوعی آبخوان دشت هشتگرد نیز همراه با این سد معرفی شده است تا با ذخیره‌سازی آب در مخزن، ضمن افزایش منابع آب، تبخیر آب‌های سطحی کاهش یابد. 
از منظر محیط‌زیستی نیز، این پروژه می‌تواند به احیای تالاب‌ها، کنترل فرسایش خاک و حفظ پوشش گیاهی منطقه کمک کند.

وضعیت مطالعات و پیشرفت پروژه

مطالعات طرح سد هرجاب در محدودهٔ «سرخاب، شهرستان ساوجبلاغ» در استان البرز انجام شده و شرکت آب منطقه‌ای البرز از آغاز مطالعات توجیهی آن خبر داده است. یکی از گزارش‌ها بیان می‌کند که حدود ۵۰ میلیارد ریال برای مطالعات مرحله اول در نظر گرفته شده و در کنار آن، تأمین اعتبار مرتبط با تغذیه آبخوان حدود ۱۵۰ میلیارد ریال اعلام شده است.
بر اساس خبرگزاری‌ها، تا زمان نگارش این مقاله، مناقصه انتخاب پیمانکار برای اجرای پروژه برگزار نشده و هنوز فاز اجرایی به‌طور کامل شروع نشده است.  لذا برای رسیدن به بهره‌برداری نهایی، مسیر زمانبری پیش روی پروژه وجود دارد.

گستره جغرافیایی و هیدرولوژیکی پروژه

حوضه آبریز رودخانه کردان و مجاورت آن با منطقه هشتگرد، شرایط جغرافیایی خاصی دارد. بارش‌های فصلی در این منطقه معمولاً به‌صورت سیلابی وارد رودخانه می‌شوند؛ در نتیجه کنترل این جریان و ذخیره‌سازی آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
انتخاب محل سد هرجاب در منطقه «سرخاب، ساوجبلاغ» با هدف هدایت روان‌آب‌ها و ذخیره‌سازی آن‌ها بوده است. مطابق مدارک، مخزن سد می‌تواند نقش مهمی در کاهش هدررفت آب از مسیر رودخانه داشته باشد. 
از منظر هیدرولوژیکی، اجرای سد و طرح تغذیه مصنوعی آبخوان، علاوه بر ذخیره آب سطحی، توانایی افزایش نفوذپذیری زمین و افزایش ذخایر زیرزمینی را نیز دارد و به این ترتیب منبع آب آشامیدنی و کشاورزی پایدارتری را فراهم می‌کند.

چالش‌ها و ملاحظات فنی

اجرای سد مخزنی در منطقه کوهستانی و بافت زمین‌شناسی پیچیده مثل البرز، با چالش‌های خاص همراه است:

• میزان رسوب‌گذاری در مخزن و کاهش ظرفیت مفید

• ریسک تحریک گسله‌ها یا لغزش سنگ در شرایط زلزله

• تأمین منابع مالی قابل‌توجه و طولانی‌مدت

• ملاحظات محیط‌زیستی نظیر تغییر جریان آب، تأثیر بر پوشش گیاهی و افزایش رطوبت منطقه

• نیاز به زیرساخت‌های انتقال آب، ایمنی در برابر سرریز و سیاست‌گذاری حقوقی برای آب شرب و کشاورزی

در گزارش‌ها آمده است که برای تحقق طرح تغذیه مصنوعی دشت هشتگرد نیاز به سازه‌های جانبی مانند حوضچه‌های بزرگ نفوذی وجود دارد تا آب ذخیره‌شده بتواند به سفره‌های زیرزمینی منتقل شود.

تأثیرات اجتماعی و اقتصادی سد هرجاب

اجرای سد هرجاب نه تنها از منظر تأمین آب و کنترل سیلاب اهمیت دارد، بلکه به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی اجتماعی و اقتصاد منطقه تأثیرگذار است.

تأثیرات اجتماعی

با تکمیل پروژه، اهالی منطقه هشتگرد و شهرهای اطراف می‌توانند از منابع آب شرب پایدار بهره‌مند شوند. کاهش خطر سیلاب‌ها، افزایش امنیت ساکنان و جلوگیری از خسارت به منازل و زیرساخت‌ها، نقش مهمی در ارتقای کیفیت زندگی دارد. همچنین با ایجاد فرصت‌های شغلی در طول فاز اجرایی پروژه، افراد محلی قادر به اشتغال مستقیم در بخش‌های مهندسی، عمرانی و خدماتی خواهند بود.

تأثیرات اقتصادی

سد هرجاب موجب توسعه کشاورزی و صنایع وابسته به آب می‌شود. با افزایش منابع آب زیرزمینی و کاهش نوسانات دبی رودخانه، امکان آبیاری پایدار زمین‌های کشاورزی فراهم می‌شود و بازدهی محصولات افزایش می‌یابد. همچنین، ایجاد زیرساخت‌های جانبی مانند جاده‌های دسترسی، تونل‌های انتقال آب و تأسیسات ایمنی، می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های خصوصی را نیز به منطقه جذب کند. این پروژه به نوعی محرک توسعه اقتصادی محلی و منطقه‌ای محسوب می‌شود.

اثرات محیط‌زیستی سد هرجاب

با وجود مزایای متعدد، احداث سد هرجاب نیازمند توجه ویژه به مسائل محیط‌زیستی است. اجرای پروژه باید با رعایت اصول حفاظت محیط زیست، کاهش اثرات منفی بر پوشش گیاهی، حیات وحش و کیفیت آب رودخانه انجام شود.

از جمله اقدامات محیط‌زیستی پیشنهادی:

• ساخت کانال‌ها و حوضچه‌های جانبی برای عبور گونه‌های آبزی و جلوگیری از کاهش جمعیت ماهیان محلی

• کنترل فرسایش خاک و رسوب‌گذاری در مخزن از طریق ایجاد سازه‌های مهندسی و پوشش گیاهی

• پایش کیفیت آب برای جلوگیری از تجمع آلاینده‌ها در مخزن و تأثیر بر منابع آب شرب

• ایجاد برنامه‌های مدیریت اکوسیستم برای حفظ تنوع زیستی منطقه

با انجام این اقدامات، می‌توان اثرات منفی سد بر محیط‌زیست را به حداقل رساند و ضمن بهره‌برداری از مزایای اقتصادی و اجتماعی، پایداری اکولوژیکی منطقه را نیز حفظ کرد.

مراحل اجرایی و زمان‌بندی پروژه

پروژه سد هرجاب شامل چند فاز اصلی است که باید به صورت مرحله‌ای و با دقت مهندسی اجرا شود:

1. مطالعات پایه و توجیهی: شامل ارزیابی ژئوتکنیک، هیدرولوژی و بررسی اثرات محیط‌زیستی

2. مرحله طراحی: طراحی سازه‌های سد، مخزن و کانال‌های تغذیه مصنوعی

3. مناقصه و انتخاب پیمانکار: بر اساس استانداردهای ملی و بین‌المللی

4. فاز اجرایی: شامل ساخت بدنه سد، نصب تجهیزات کنترلی و مخزن ذخیره‌سازی

5. تست و راه‌اندازی: بررسی ایمنی سازه، تست سیستم‌های کنترل سیلاب و تأمین آب

6. بهره‌برداری و نگهداری: آموزش پرسنل بهره‌برداری و پایش طولانی‌مدت کیفیت آب و ایمنی سد

بر اساس پیش‌بینی‌های منابع رسمی، تکمیل کامل سد و سازه‌های وابسته ممکن است چندین سال به طول بیانجامد و نیازمند تخصیص منابع مالی و انسانی مستمر است.

مطالب مرتبط: هرجاب کرج کجاست؟ 

برآورد هزینه‌ها و منابع مالی

هزینه اجرای سد هرجاب شامل چند بخش اصلی است:

• مطالعات و طراحی: بر اساس پروژه‌های مشابه، حدود ۵۰ تا ۷۰ میلیارد ریال

• ساخت بدنه سد و سازه‌های جانبی: بسته به جنس مصالح و ارتفاع سد، برآورد اولیه حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد ریال

• تأسیسات تجهیزات کنترل آب و ایمنی: شامل سیستم‌های هشدار سیلاب و تجهیزات اندازه‌گیری کیفیت آب حدود ۵۰ میلیارد ریال

• پشتیبانی و نگهداری اولیه: هزینه‌های سال اول بهره‌برداری برای پرسنل و پایش محیط‌زیستی حدود ۳۰ میلیارد ریال

این برآوردها با توجه به تغییرات نرخ مصالح، تورم و نیاز به تأمین تجهیزات تخصصی ممکن است متفاوت باشد. بنابراین مدیریت دقیق مالی و استفاده از منابع دولتی و مشارکت بخش خصوصی ضروری است.

نکات حقوقی و قانونی پروژه

سد هرجاب از منظر حقوقی مشمول قوانین ملی مرتبط با آب، محیط‌زیست و تأمین منابع طبیعی است. از جمله موارد قابل توجه:

• رعایت قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب

• رعایت مقررات ارزیابی اثرات محیط‌زیستی (EIA)

• تنظیم قراردادهای پیمانکاری مطابق با قوانین مناقصه و قراردادهای دولتی

• تضمین حق آب محلی‌ها و حفاظت از سفره‌های زیرزمینی

• استفاده از مجوزهای لازم برای انتقال آب و بهره‌برداری از مخزن

توجه به این مسائل حقوقی باعث می‌شود پروژه ضمن اجرای صحیح، از مشکلات قضایی و اجتماعی احتمالی نیز مصون بماند.

نتیجه‌گیری

سد هرجاب یکی از پروژه‌های کلیدی استان البرز است که با هدف تأمین آب شرب، کنترل سیلاب و تقویت منابع زیرزمینی طراحی شده است. این پروژه با بهره‌برداری اصولی و رعایت ملاحظات محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر منطقه داشته باشد و به یک منبع پایدار و مطمئن برای مردم تبدیل شود.

با این حال، موفقیت پروژه نیازمند مدیریت دقیق، تأمین منابع مالی، رعایت استانداردهای محیط‌زیستی و همکاری بین بخشی دستگاه‌های دولتی و متخصصان بخش خصوصی است. از دیدگاه علمی، سد هرجاب نمونه‌ای از اجرای پروژه‌های مهندسی پیچیده با اهداف چندگانه است که می‌تواند الگویی برای دیگر طرح‌های مشابه در کشور باشد.

مطالب مرتبط: قیمت زمین در کردان هرجاب